Adekvatna mineralna ishrana tokom vegetacije, pre svega azotom, neophodan je preduslov za maksimalno iskorišćavanje potencijala za prinos i kvaliteta zrna određene sorte u datim vremenskim uslovima. Dakle, prihranjivanje azotnim (N) đubrivima predstavlja jednu od najvažnijih agrotehničkih mera prilikom gajenja ozimih useva. Međutim, ovom merom ne mogu se kompenzovati eventualni propusti u tehnologiji nastali tokom prethodnog dela vegetacije ili pre samog zasnivanja prozvodnje, kao što su kašnjenje u vremenu setve ili nedovoljne količine fosfornih đubriva u osnovnom đubrenju. Drugim rečima, očekivani pozitivni efekti N u prihrani će izostati ukoliko nisu ispunjeni i ostali uslovi koji utiču na prinos.
Ovaj element mineralne ishrane ima značajnu ulogu prilikom formiranja kapaciteta kao i na samu visinu prinosa, a pozitivni efekti će se otvariti samo ako je N u okviru optimalnih doza. Ukoliko se primene doze niže od optimalnih, potencijal za prinos i kvalitet će ostati neiskorišćen, dok prekomerna upotreba N povećava rizik proizvodnje usled eventualnog poleganja useva i povoljnih uslova za razvoj bolesti.
Dakle, veće doze N-đubriva s jedne strane prouzrokuju smanjenje prinosa, a sa druge značajno povećavaju troškove proizvodnje, naročito u uslovima sveopšteg poskupljenja cena inputa. Prema tome, određivanje optimalnih doza N u prihrani je veoma važno, a za tu svrhu se koriste brojne metode kojima se određuje stanje mineralnog N u biljka i zemljištu. Na osnovu dobijenih rezultata o količinama azota u zemljištu i rezultata ogleda, utvrđuju se optimalne količine koje treba primeniti kako bi se nadoknadio eventualni deficit ovog hraniva.
Za određivanje potrebne količine N đubriva za biljke najčešće se koriste vrednosti lakopristupačnog NO3-N u profilu zemljišta dubine aktivne zone korenovog sistema gajenih biljaka, ili zbir (NH4+NO3)-N, što je ispravnije, posebno pri davanju preporuka za đubrenje ozimih useva. U poslednjih 30-ak godina najčešće se koristi nemačka metoda rezidualnog azota tzv. N-min metoda. Pomoću ovog postupka potrebna doza azota određuje se na osnovu količine mineralnog N u zemljištu pre setve koja nastaje u procesu mineralizacije organske materije u zemljištima pod uticajem mikroorganizama i abiotičkih faktora tokom leta i jeseni, odnosno osnovnog đubrenja, mineralizujuće sposobnosti zemljišta i potrebe useva tokom vegetacije. Dakle, N-min metoda podrazumeva merenje sadržaja i distribucije NO3-N u profilu zemljišta do 90 cm u slojevima od po 30 cm. Utvrđena vrednost služi kao osnova za dalje izračunavanje optimalne doze N za prihranu. Granične vrednosti do kojih je neophodno dopuniti količine N su karakteristične za agroekološke uslove gajenja a određene su na bazi brojnih kalibracionih ogleda.
Dakle, ova metoda je u Srbiji u upotrebi od 1985. godine, pri čemu je u većoj meri korišćena na velikim sistemima a slabije kod manjih individualnih proizvođača. Iako je ova metoda i zvanično deo sistema kontrole plodnosti zemljšta i upotrebe mineralnih đubriva, njena šira primena je izostala usled nedovoljne podrške resornih organa i većine lokalnih samouprava.
Poslednjh 20-ak godina Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Institut od nacionalnog značaja za R. Srbiju, u saradnji sa Poljoprivrednim stručnim službama sa teritorije AP Vojvodine tokom januara organizuje preliminarno uzorkovanje i određivanje sadržaja mineralnog azota. Uzorci se uzimaju sa reprezentativnih mesta u svakom rejonu delovanja određene PSS, pri čemu se teži da se uzorkovanjem obuhvate različiti tipovi zemljišta i predusevi. Podaci se objedinjuju i razmenjuju, te se na taj način dolazi do orijentacionih preporuka za prihranjivanje strnih žita za svaku godinu, tip zemljišta, predusev i sortu. Najznačajniji problem u primeni N-min metode je što se mora raditi svake godine i na svakoj parceli na kojoj se želi saznati količina i distribucija mineralnog azota. Osim toga, količina mineralnog azota značajno varira kao rezultat delovanja brojnih faktora: plodnosti zemljišta, prinosa preduseva, količine primenjenog N u jesen, vremenskih uslovi tokom jeseni, stanja vlage u zemljištu, itd.
Rezultati preliminarnih analiza na sadržaj nitratnog azota sa 10 lokaliteta na teritorini AP Vojvodine za proizvodnu 2021/22 prikazani su u tabeli. Iz podataka se uočava da su se ukupne količine lakopristupačnog N (od 0-90 cm) kretale u rasponu od 55 kg/ha u Rumi do 153 kg/ha u Kikindi, odnosno u proseku za celu Vojvodinu ukupna količina mineralnog azota iznosi oko 102 kg. Ova količina azota je na nivou 37-godišnjeg proseka (108 kg N/ha), ali i za 30-45 kg niža u odnosu na sadržaj u zemljištu tokom prehodnog petogodišnjeg perioda, što bi mogla biti i posledica primene manjih količina đubriva ove jeseni. Osim toga, stanje vlage je odlično, čemu u prilog govore i podaci RHMZ, odnosno 120-150 mm lakopristupačne vode do 1m dubine.
Na osnovu standardne N-min metode i preliminarnih analiza u prihrani ozime pšenice ove godine teoretski bi u proseku bilo potrebno primeniti oko 70 kg aktivne materije N/ha odnosno 50 kg/ha za ozimi ječam. Međutim, variranja u sadržaju N su jako izražena po pojedinim lokalitetima odnosno parcelama, pri čemu se na primer kod pojedinačnih uzoraka sadržaj kreće od svega 20-30 kg, do preko 300 kg N/ha. Dakle, i neophodne količine azota u prihrani će se kretati od 130 kg N/ha, pa do potpunog izostavljanja primene. Iz svega predhodno navedenog, ponovo napominjemo svim proizvođačima strnih žita da je u cilju dobijanja preciznih informacija o stanju azota uzorkovanje i analizu neophodno obaviti na svakoj parceli i svako određivanje količine đubriva na osnovu ovde prikazanih prosečnih vrednosti bi vodilo u grešku.
Na sledećem grafikonu prikazana je distribucija, odnosno, prosečan raspored azota po dubini profila zemljišta na teritoriji Vojvodine. Osim ukupne količine azota, za pravilno određivanje količina i vremena primene đubriva, od velike važnosti je i saznanje o njegovom rasporedu po ispitivanim slojevima zemljišta. Trenutni raspored azota ukazuje na izrazito vlažne uslove, odnosno značajne količine padavina tokom jesenjeg perioda. Sva tri meseca jesenjeg dela vegetacije (oktobar, novembar i decembar) odlikovala su se padavinama značajno većim od prosečnih, pri čemu je prema zvaničnim podacima decembar bio mesec sa najvećom količinom padavina na teritoriji Srbije u poslednjih 50 godina.
S obzirom da se mineralni azot (za razliku od fosfora i kalijuma) ne veže ni jednom sorpcijom u zemljištu (osim u mikroorganizmima), upravo su značajne količine padavina dovele do njegovog spuštanja u dublje slojeve zemljišta, pri čemu se praktično polovina od ukupne količine nalazi u trećem sloju (60-90 cm). Ovakav raspored se razlikuje u odnosu na neke od predhodnih proizvodnih godina koje su karakterisali sušniji uslovi tokom jesenjeg perioda, npr. proizvodna 2018/19 (grafik).
Raspored azota gde se manje količine nalaze u gornjem a veće u dubljim slojevima promovišu rast korenove mase na većim dubinama, jer je njegov rast uslovljen količinom hraniva. Koren ovakvih useva prožima veću zapreminu zemljišta i biljke mogu duže odolevati eventualnim sušnim uslovima tokom prolećnog dela vegetacije. Nasuprot ovome, kad značajne količine azota ostaju u površinskim slojevima (sušna jesen), koren se formira i zadržava pliće, čineći takav usev osetljivijim na nepovoljne vremenske uslove. Osim toga, imajući u vidu trenutno visok sadržaj vlage u zemljištu (blizu poljskg vodnog kapaciteta), eventualna pojava većih količina padavina u narednom periodu mogla bi uticati na dodatno spuštanje azota u dublje slojeve, što ne bi bilo povoljno sa aspekta mineralne ishrane useva. Na osnovu rezultata uzorkovanja na Rimskim šančevima (rezultati nisu ovde prikazani), značajne količine azota se nalaze i u sloju 90-120 cm, što dodatno pojačava navedenu mogućnost.
S obzirom da se nalazimo na kraju januara, pojedini proizvođači su već iskoristili smrznuto zemljište/prisustvo snežnog pokrivača i obavili prvu prihranu. Početak prihranjivanja bi trebalo prilagoditi datim uslovima na parcali. Naime, prednost treba dati ranije posejanim i razvijenijim usevima (mada preterana bujnost useva nije problem ove godine), kao i na parcelama gde su jesenas primenjene manje količine đubriva ili je ono potpuno izostavljeno. Simptomi nedostatka hraniva će se najpre pojaviti na ovakvim usevima. Inače, prvo prihranjivanje se vezuje za kraj zime i početak proleća, međutim čest rani porast temperatura polovinom ili krajem februara pomera početak prihranjivanja ranije u zimu.
Od đubriva, za prihranu prvenstvo imaju brzo delujuća đubriva AN (34%) ili KAN (27%) na kiselijim zemljištima. Međutim, u cilju uštede, mnogi proizvođači za prihranu koriste UREU (46%). S obzirom na trenutno cene i dostupnost đubriva na tržištu, verovatno će se UREA koristiti u prihrani na značajnim površinama. Takođe, valja obratiti pažnju na njene specifičnosti, te je preporuka da se UREA koristi isključivo u prvoj prihrani kako bi imala dovoljno vremena da se aktivira i pređe u pristupačan oblik za biljku, a za drugu prihranu (ukoliko postoji potreba) koristiti AN. Po mogućstvu UREU primenjivati pre najavljenih padavina, kako bi se na taj način ona rastvorila i unela u zemljište, a gubici volatizacijom bili minimalni. Slično važi i za prihranu po snežnom pokrivaču, kada gubici rastvorene UREE takođe mogu biti značajni.